Nga Përparim Isufi dhe Milica Stojanovic

“Do të doja të përgëzoja liderët e Serbisë dhe Kosovës për guximin dhe vizionin e tyre. Jam e nderuar që kam qenë në gjendje të kontribuoj në këtë proces”, tha Catherine Ashton, atëherë Përfaqësuesja e Lartë e BE-së për Punë të Jashtme dhe Politika të Sigurisë, në 2013.

Procesi të cilit ajo po i referohej ishin negociatat midis Serbisë dhe ish-krahinës së saj të Kosovës, të cilat rezultuan në atë që njihet si Marrëveshja e Brukselit në prill 2013.

Ajo dhe më pas komisioneri i BE-së për Zgjerimin dhe Politikën e Fqinjësisë, Stefan Fule, rekomanduan hapjen e negociatave për anëtarësim në BE, me një Marrëveshje Stabilizim Asociimi që do të nënshkruhej me Kosovën.

Marrëveshja u konsiderua “historike”.

“Serbia dhe Kosova kanë dëshmuar se të dyja mund të fokusohen tek e ardhmja në vend që të qëndrojnë të ngecura në të kaluarën”, tha Fule.

Kanë kaluar dhjetë vjet dhe pamja duket e njohur – ,es një numri të madh marrëveshjesh të pazbatuara që Kosova dhe Serbia kanë nënshkruar gjatë dialogut të tyre 12-vjeçar nën ndërmjetësimin e Bashkimit Evropian.

Duhen garantues më të fortë për zbatimin e marrëveshjeve

Më 27 shkurt, kryeministri i Kosovës, Albin Kurti, dhe presidenti i Serbisë, Aleksandër Vuçiç, ranë dakord paraprakisht për një plan të Bashkimit Evropian për normalizimin e marrëdhënieve mes dy vendeve.

“Duhet më shumë punë për të garantuar që ajo që u pranua sot nga palët do të zbatohet. Është e rëndësishme të biem dakord, por është akoma më e rëndësishme të zbatohet ajo që është rënë dakord”, tha shefi i jashtëm dhe i sigurisë i BE-së Josep Borrell pas takimit të 27 shkurtit.

Marrëveshja prej 11 pikash thotë se të dyja palët duhet të zhvillojnë marrëdhënie normale fqinjësie të mirë me njëra-tjetrën mbi bazën e të drejtave të barabarta.

Ajo gjithashtu thotë se Kosova dhe Serbia duhet të njohin reciprokisht dokumentet dhe simbolet e tyre përkatëse kombëtare, duke përfshirë pasaportat, diplomat, targat e automjeteve dhe vulat doganore.

Në temën e përfaqësimit ndërkombëtar, ajo thotë se të dy palët duhet të vazhdojnë me supozimin se asnjëra nuk mund të përfaqësojë tjetrën në arenën ndërkombëtare, ose të veprojë në emër të tjetrës.

Por e kaluara ka treguar se boja në letër nuk është aq e rëndësishme kur bëhet fjalë për atë që Kosova dhe Serbia kanë rënë dakord gjatë dialogut.

“Besoj se BE-ja, si ndërmjetëse, dhe SHBA-ja do t’ua bëjnë të qartë të dyja palëve se pritet zbatim dhe se pa zbatim nuk ka ndihmë të madhe financiare dhe se pala që nuk e zbaton do të fajësohet në njëfarë mënyre dhe do të vuajë pasoja negative, tha për BIRN Milan Krstiç, studiues i lartë në Qendrën për Dialog Social dhe Nisma Rajonale me qendër në Beograd.

Gjatë viteve, presidenti i Serbisë Vuçiç shpesh ka shprehur zhgënjimin e tij për dështimin e zbatimit të marrëveshjes së arritur në vitin 2013 kur bëhet fjalë për themelimin e një Asociacioni të Komunave me Shumicë Serbe, një shoqatë komunale gjysmë autonome për pakicën serbe, e cila ishte ratifikuar nga Kuvendi i Kosovës.

Dy vjet më vonë, të dyja palët nënshkruan një marrëveshje tjetër për Statutin e Asociacionit, por shumica e pjesëve të dokumentit më pas u shpallën antikushtetuese nga Gjykata Kushtetuese e Kosovës.

Nga ana tjetër, kryeministri i Kosovës, Albin Kurti, ka shprehur zhgënjimin e tij për “prioritetin” e një pjese të vetme të marrëveshjes kur shumë të tjera nuk janë zbatuar.

Tani nën presionin e madh ndërkombëtar për të vepruar, Kurti pohon se ka shumë marrëveshje të tjera që Serbia ka refuzuar t’i zbatojë.

Analisti politik në Prishtinë, Imer Mushkolaj, thotë se shumë varet nga plani i zbatimit, i cili pritet të diskutohet në një takim mes Kurtit dhe Vuçiçit që do të mbahet më 18 mars në Ohër, Maqedoni e Veriut.

“Është e rëndësishme që të dyja palët së pari të bien dakord për zbatimin e marrëveshjes së bashku me aneksin, i cili përcakton se kush është garantuesi”, tha Mushkolaj për BIRN.

“Praktika ka treguar se disa marrëveshje të nënshkruara në Bruksel, dhe për të cilat BE-ja si ndërmjetësuese mund të konsiderohet gjithashtu garantuese, kanë dështuar të zbatohen”, shtoi ai.

Por Mushkolaj parashikon se gjërat mund të jenë ndryshe këtë herë, pasi si Brukseli ashtu edhe Uashingtoni duken më të vendosur për t’i bërë dy armiqtë e vjetër t’i lënë pas mosmarrëveshjet e tyre dhe të arrijnë një marrëveshje.

“Këtë herë ka më shumë seriozitet si nga BE-ja ashtu edhe nga SHBA-ja për të zbatuar atë që është rënë dakord dhe për të vendosur një afat kohor ose afat për gjithçka, në mënyrë që të mos i lënë gjërat në vullnetin e asnjërës palë”, tha ai.

Të dyja palët ende japin interpretime të ndryshme

Kosova u shkëput nga Serbia në një luftë në vitin 1999 dhe shpalli pavarësinë me mbështetjen e fuqive të mëdha perëndimore në 2008. Serbia ka deklaruar që atëherë se nuk do ta njohë kurrë pavarësinë e saj, duke e shtuar këtë edhe në Kushtetutën e saj të vitit 2006.

Përveç kësaj, që nga përfundimi i luftës dhe tërheqja e forcave serbe, Serbia ka vazhduar të operojë një sistem paralel shtetëror në Kosovë në mesin e komunitetit serb, duke lëshuar dokumente, targa dhe dokumente të tjera për ta.

Pas disa përpjekjeve të dështuara, Serbia dhe Kosova në gusht 2011 nënshkruan të ashtuquajturën Marrëveshje për lirinë e lëvizjes.

Kjo më së shumti kishte të bënte me targat dhe mjetet e identifikimit dhe rregullonte mënyrën se si njerëzit mund të lëvizin nëpër Kosovë dhe të kalojnë kufirin me Serbinë. Ajo u zgjat në vitin 2016 edhe për pesë vite të tjera. Kur qeveria e Kosovës në vitin 2021 vendosi të mos e zgjasë më atë dhe të mos toleronte më përdorimin e targave të lëshuara nga Serbia, të dy vendet hynë në një krizë të përhershme politike dhe sigurie për një vit e gjysmë.

Seria e parë e barrikadave të serbëve të Kosovës për mosmarrëveshjen e targave u “zgjidh” në shtator 2021 me një zgjidhje të përkohshme. Por nuk u gjet zgjidhje përfundimtare, kështu që kriza më pas rifilloi. Ajo shpërtheu përsëri në gusht 2022, këtë herë në një atmosferë të ndotur nga jehona e luftës në Ukrainë. Një marrëveshje e re u bë në nëntor 2022, por të dyja palët e interpretojnë atë ndryshe.

Krstiç shpjegon se meqenëse marrëveshjet e vitit 2011 dhe 2016 ishin me kohë të kufizuar dhe jo një zgjidhje e përhershme, “u kuptua se nuk do të ketë zgjidhje të reja derisa të arrihet një marrëveshje e re”.

“Kurti e radikalizoi situatën duke marrë iniciativën e tij për të zbatuar idetë e veta se si duhet të rregullohet çështja e targave dhe ky është një nga treguesit se marrëveshjet e arritura mund të pushojnë lehtësisht së qeni të vlefshme” tha ai.

Në prill të vitit 2013, një lidership i ri serb, i udhëhequr zv/kryeministri i parë i atëhershëm Vuçiç dhe kryeministri Ivica Daçiç, bëri një marrëveshje të re me Kosovën, një tjetër që konsiderohet si një progres dhe një moment historik.

Përveç pjesës ende të pazbatuar për asociacionin komunal serb, kjo solli edhe integrimin e prokurorëve dhe gjyqtarëve serbë të Kosovës në gjyqësorin e Kosovës.

Kjo më vonë u specifikua në një marrëveshje të veçantë në vitin 2015. Edhe pse integrimi gjyqësor dukej se po funksiononte, ai praktikisht u rrëzua në nëntor 2022, kur serbët u tërhoqën masivisht nga të gjitha institucionet e Kosovës.

Krstic thotë se ky “është një tregues se edhe ato marrëveshje që nuk ishin të një natyre të përkohshme, por synonin të ishin në një farë mënyre një formë e përhershme integrimi, gjithashtu nuk janë të pakthyeshme dhe mund të kthehen në “gjendjen fillestare”.

Megjithatë, ai shton se kjo ende nuk është tamam si situata e para 2013, pasi serbët e Kosovës që u larguan nga institucionet e Kosovës nuk u kthyen në institucionet serbe.

“Prandaj, nuk është kthyer plotësisht në gjendjen e mëparshme. Më shumë bëhet fjalë për një kthim të përkohshëm pas për arsye taktike, për shkak të moszbatimit të Asociacionit të Komunave Serbe, dhe hapi i parë për kthimin në një fazë normalizimit do të jetë kur të fillojë zbatimi i Asociacionit… atëherë do të fillojë edhe riintegrimi i veriut me shumicë serbe dhe serbët do të kthehen në policinë dhe sistemin gjyqësor të Kosovës”, shtoi Krstiç.

Demush Shasha, drejtor i Institutit të Kosovës për Politikat Evropiane me qendër në Prishtinë, EPIK, thotë se komuniteti ndërkombëtar duhet të ofrojë garanci për zbatimin e suksesshëm të marrëveshjes.

“Është e vështirë të parashikohet sepse ka ende një hendek midis dy palëve në lidhje me zbatimin, veçanërisht në natyrën e Asociacionit”, tha ai për BIRN.

“Por unë jam optimist se palët do të arrijnë të bien dakord gjatë javëve në vijim për çështjet e hapura dhe pres që takimi i ardhshëm të shënojë një marrëveshje për një plan zbatimi”, shtoi ai.

Sipas këndvështrimit të Shashës, marrëveshja ka “një rëndësi të veçantë pasi synon stabilizimin e rajonit të Ballkanit në mes të një sfondi të trazuar në lindje të Evropës”, me luftën e ndezur në Ukrainë pas pushtimit të Rusisë më shumë se një vit më parë.

“Të dyja palët – Kosova dhe Serbia – e kuptojnë se kanë më shumë për të fituar sesa për të humbur nga marrëveshja e propozuar”, tha Shasha.

Për Milan Krstiç, e ashtuquajtura paqartësi konstruktive që ka dominuar marrëveshjet e nënshkruara deri më tani nën ndërmjetësimin e BE-së është e pranishme edhe në marrëveshjen e fundit, dhe u reflektua në interpretimet e ndryshme të Kurtit dhe Vuçiçit për atë që ata ranë dakord më 27 shkurt.

“I është lënë qëllimisht të gjithëve që ta interpretojnë atë që ndodhi në Bruksel në një mënyrë që është më e përshtatshme për publikun e tyre”, tha Krstiç.

“Nuk është hera e parë që kemi situata të tilla, por ajo që është e padiskutueshme dhe që të tre e kanë konfirmuar është se nuk ka më negociata për përmbajtjen e dokumentit. Ka negociata për udhërrëfyesin”, përfundoi ai.