Kur Isabel Allende nisi të shkruante romanin e saj të parë, “Shtëpia e Shpirtrave”, nuk e dinte se po hapte një portë të re për letërsinë e Amerikës Latine.

Shkrimi nisi si një letër drejtuar gjyshit të saj të sëmurë, por përfundoi si një sagë e jashtëzakonshme, ku historia, magjia dhe politika enden në një rrëfim të vetëm, të ngjashëm me vetë jetën e saj. Lindi më 2 gusht 1942 në Lima të Perusë, por jetën e kaloi mes Kilit, Venezuelës, SHBA-së dhe shumë vendeve të tjera. Gjatë gjithë kohës, Isabel mbeti një grua në lëvizje, një grua në kërkim të zërit të saj dhe e gjeti pikërisht nëpër faqe letre. Ajo është mbesa e ish-presidentit të Kilit, Salvador Allende, rrëzimi dhe vrasja e të cilit pas grushtit të shtetit të Pinochet-it shënoi një kthesë dramatike në jetën e saj.

Emigroi në Venezuelë dhe më pas në SHBA, duke u kthyer në një zë kritik ndaj diktaturës dhe dhunës, por gjithnjë përmes një rrëfimi artistik, të ngrohtë dhe njerëzor. Në veprat e saj, historitë personale ndërthuren me fatin e kombeve. Gratë e saj protagoniste janë të forta, të thyera, të ndritshme dhe të përjetshme. Klara, Blanca, Alba… nuk janë vetëm personazhe, janë vetë identiteti femëror që Allende ka ndërtuar me mjeshtëri. Isabel është një ndër shkrimtaret më të përkthyera në botë dhe ka shitur më shumë se 70 milionë kopje të librave të saj. Ajo përfaqëson një lloj tjetër të realizmit magjik, më të brendshëm, më intim, më të përqendruar tek jeta e njeriut të zakonshëm sesa tek mitet dhe simbolet. Në “Portreti në sepia” ose “Eva Luna”, ajo ndërton botë ku dashuria dhe dhimbja jetojnë pranë njëra-tjetrës.

Në “Paula”, një nga veprat më prekëse, ajo rrëfen historinë reale të vajzës së saj që vdiq në mënyrë tragjike, një libër që shndërroi dhimbjen në poezi. Për Isabel Allende, shkrimi është një mënyrë për të mos vdekur. Ajo zgjohet çdo mëngjes në orën 5:30 për të shkruar, me një disiplinë të hekurt që kontraston me ndjeshmërinë e rrëfimeve të saj. Çdo roman i saj nis më 8 janar, një ritual i shenjtë që e ka ruajtur për dekada. Në intervista, ajo flet shpesh për trupin që plaket dhe shpirtin që nuk dorëzohet. Në fjalimet e saj, ajo ngre zërin për barazinë gjinore, për të drejtën për të dashuruar, për fuqinë e grave në botën moderne. Ajo ka marrë dhjetëra çmime ndërkombëtare, ndër to Medaljen Presidenciale të Lirisë nga Barack Obama në vitin 2014.

Megjithatë, ajo vetë thotë se suksesi i saj nuk matet me çmime, por me faktin se lexuesit e saj ndihen si pjesë e një familjeje të madhe, të lidhur përmes emocioneve që përcjell çdo libër. Isabel Allende është më shumë se një autore latine. Ajo është një kronikane e ndjeshmërisë njerëzore, një rrëfimtare që e kthen historinë në rrëfim personal dhe jetën e përditshme në legjendë. Në një botë që shpesh na ndan, ajo vazhdon të shkruajë për të na bashkuar përmes kujtimeve, dashurive, humbjeve dhe shpresës. Letërsia e saj është si një fije dritë në mes të errësirës, një kujtim që nuk shuhet. Dhe ajo, gjithmonë, e nis me 8 janar.

Nga ritualet, tek pushimi nga puna, jeta e Isabel Allende që nuk njihni

Isabel Allende është një nga shkrimtaret më të përkthyera dhe më të dashura në botë, por përtej romaneve të saj që kanë ndikuar miliona lexues, jeta e saj private fsheh disa kuriozitete që nuk njihen gjerësisht. Ajo është një grua e zakonshme me rituale të pazakonta, që shpesh i kthen jetën në simbolikë. E para dhe ndoshta më befasuesja: të gjithë romanet e saj fillojnë të shkruhen më 8 janar. Nuk është rastësi. Data lidhet me momentin kur ajo nisi të shkruante letrën për vajzën e saj Paula, e cila ishte në koma. Ky ritual, që tashmë zgjat prej dekadash, është një mënyrë për të vendosur disiplinë, por edhe për të respektuar kujtimin e saj më të dhimbshëm.

Në jetën e saj, Allende ka mbajtur disa rituale të çuditshme: p.sh. shpesh vishet me një shall të veçantë kur shkruan, i cili thuhet se i përkiste nënës së saj. Ajo e konsideron një “amulete të përqendrimit”. Në shtëpinë e saj mban, gjithashtu, objekte personale të njerëzve që ka humbur, përfshirë një kuti me flokët e Paulës. Një tjetër fakt interesant është se ajo nuk përdor kurrë kompjuter për të filluar një roman. Kapitujt e parë i shkruan gjithmonë me dorë, në blloqe të veçanta që ua dhurojnë miqtë ose familjarët. Edhe pse është një figurë publike, Isabel nuk është aspak “teknologjike”. Ajo nuk përdor rrjetet sociale vetë, dhe për shumë vite nuk kishte as telefon celular. “Njerëzit e mi më gjejnë kur është me të vërtetë e nevojshme”, është një nga frazat e saj të preferuara. Ndër detajet që shpesh kalojnë pa u vënë re: Allende është një adhuruese e maceve. Në çdo shtëpi ku ka jetuar, ka pasur një mace me emër poetik. Njëra prej tyre quhej “Zaira”, që e shoqëroi për 17 vjet dhe sipas saj, “kishte shikimin më të mençur që ka parë ndonjëherë te një qen i heshtur”.

Ajo nuk ha mish që nga mosha 21 vjeç, por është e dhënë pas çokollatës së zezë dhe kafes kubane, që i sjellin miqtë nga udhëtimet. Ka zakon që çdo mëngjes të pijë një kafe në heshtje të plotë, pa asnjë kontakt me telefon apo zë njeriu një moment që ajo e quan “takimi me veten”. Në rininë e saj, Isabel ka punuar si përkthyese për Organizatat e Kombeve të Bashkuara, por u pushua nga puna, sepse ndryshonte përmbajtjen e teksteve origjinale për t’i bërë më interesante një prirje që do ta çonte më vonë në letërsi. E fundit, por jo më pak e veçantë: ajo nuk i lexon librat e vet pas botimit. I lë pas si fëmijë që janë rritur dhe duhet të ecin vetëm. “Nëse i lexoj sërish, do doja t’i rishkruaja, dhe kjo më lëndon”, është shprehur ajo.

Dy divorce dhe humbja e së bijës, dramat që shndërruan Isabel Allende

Pas çdo faqeje që ka shkruar Isabel Allende, fshihet një histori e jetës së saj. E përzier me dhimbje, dashuri, humbje dhe rilindje të vazhdueshme, jeta private e shkrimtares kiliane është po aq e ndërlikuar dhe e ndjeshme sa vetë romanet e saj. Edhe pse e ka jetuar mes ngjarjeve të mëdha politike dhe letrare, ajo ka ditur gjithmonë të mbetet një grua intime, e vërtetë dhe e thellë në marrëdhëniet që ka ndërtuar. E lindur më 1942 në Lima të Perusë, ajo kaloi fëmijërinë në Kili.

Babai e braktisi familjen kur ajo ishte vetëm tre vjeç. E ëma, Francisca Llona, e rriti e vetme mes mungesës dhe përpjekjes për të ruajtur një ndjenjë dinjiteti. Marrëdhënia me nënën ka qenë themelore për Isabelin. Ajo e përshkruan si burimin e parë të ndjeshmërisë dhe forcës femërore në jetën e saj. U martua për herë të parë në moshë të re me Miguel Frías, me të cilin pati dy fëmijë: Paula dhe Nicolás. Ishte një martesë që zgjati rreth 25 vjet, por që me kalimin e kohës humbi pasionin dhe përmbajtjen. Allende ka pranuar shpesh se si grua e re ndihej e mbytur nga modeli tradicional i familjes, ku burrat udhëheqin dhe gratë nënshtrohen. Ndaj edhe e shihte shkrimin si një mënyrë për të dalë nga “burgu i heshtur” i jetës private.

Tragjedia më e madhe në jetën e saj ishte humbja e vajzës së saj, Paula, në vitin 1992. Një encefalitë fatale e la 28-vjeçaren në koma, duke e shtyrë Isabelin në kufijtë e çmendurisë dhe shkatërrimit. Gjatë muajve të pritjes së pashpresë, ajo filloi të shkruante një letër drejtuar vajzës së saj e cila më vonë u kthye në librin “Paula”, një nga veprat më prekëse dhe më të dashura për lexuesit. Humbja e Paulës e ndryshoi përjetësisht Isabelin. Ajo thotë shpesh se pas asaj ngjarjeje, nuk kishte më frikë nga asgjë. Në moshën 52-vjeçare, ajo gjeti dashurinë në një mënyrë të papritur. Një letër që ajo kishte dërguar për promovimin e “Paula”-s mori përgjigje nga një avokat amerikan, William Gordon. Kështu nisi një marrëdhënie e re, e mbushur me pasion, liri dhe respekt të ndërsjellë. U martuan dhe jetuan për vite me radhë në Kaliforni.

Megjithatë, pas afro 30 vitesh bashkë, Allende vendosi të divorcohej. “Dashuria nuk mbaroi, por ne ndryshuam ritmet tona”, ka rrëfyer ajo me qetësinë e një gruaje që nuk ka frikë të largohet kur nuk është më vetja. Sot, ajo jeton në Kaliforni, në një shtëpi të mbushur me libra, kujtime dhe një qetësi që e ka merituar. Në shtëpinë e saj ka një dhomë të vogël të dedikuar për vajzën e ndjerë, ku ndez një qiri çdo ditë. Është një ritual i heshtur, i përditshëm, që shënon lidhjen e pandashme mes nënës dhe vajzës që nuk u largua kurrë nga shpirti i saj. Për Isabelin, dashuria nuk është një ndjenjë statike. Ajo është lëvizje, marrëdhënie, zhgënjim dhe rilindje. Ka qenë një nënë e ndjeshme, një bashkëshorte shpesh e trazuar, një gjyshe që përpiqet të mbrojë fëmijët e fëmijëve të saj nga botët që i njeh mirë. Ka pasur miqësi të thella, por edhe zhgënjime të mëdha. Dhe, siç thotë ajo vetë, çdo lidhje që ka pasur në jetë, e ka bërë të shkruajë më thellë. Pavarësisht famës botërore, ajo ka ruajtur gjithmonë një thjeshtësi që i befason ata që e takojnë për herë të parë. E qeshur, me një humor të hollë dhe plot ironi për veten, ajo nuk e fsheh as plakjen, as vetminë. “Plakja është një kapitull i ri. Dhe unë po e shkruaj”, ka thënë në një fjalim publik. Dhe vërtet, jeta e saj është një kapitull i gjatë, i shkruar me dhimbje, dashuri dhe shumë dinjitet./Gazeta Panorama