‘Makina e ëndrrave’, në Qendrën për Shkencën e Ndërgjegjes të Universitetit të Sussex, është vetëm një nga shumë projekte të reja kërkimore në të gjithë botën që po eksplorojnë vetëdijen njerëzore: pjesën e mendjes sonë që na lejon të jemi të vetëdijshëm, të mendojmë, të ndiejmë dhe të marrim vendime të pavarura rreth botës përreth nesh.
Duke mësuar rreth natyrës së vetëdijes, studiuesit shpresojnë të kuptojnë më mirë se çfarë ndodh në trurin prej silikoni të inteligjencës artificiale. Disa besojnë se sistemet e inteligjencës artificiale (IA) së shpejti do të fitojnë vetëdije të pavarur – nëse nuk e kanë bërë tashmë.
Por çfarë është saktësisht vetëdija dhe sa afër është inteligjenca artificiale ta arrijë atë? A mund t’i ndryshojë rrënjësisht njerëzit në dekadat e ardhshme besimi se inteligjenca artificiale mund të jetë vetë e vetëdijshme?
Nga fantastiko-shkencor në realitet
Ideja e makinave me mendje të tyre është përshkruar prej kohësh në fanta-shkencë. Shqetësimet në lidhje me inteligjencën artificiale u paraqitën në një mënyrë epike dhe melodramatike pothuajse një shekull më parë në filmin Metropolis të Fritz Lang, në të cilin një robot luan rolin e një gruaje të vërtetë.
Frika se makinat po bëhen të vetëdijshme dhe një kërcënim për njerëzit eksplorohet në filmin e Stanley Kubrick, “2001: A Space Odyssey”, kur kompjuteri HAL 9000 sulmon astronautët në anijen e tij kozmike. Në filmin e fundit “Mission Impossible”, i cili sapo është publikuar, bota kërcënohet nga një robot i fuqishëm dhe keqdashës i inteligjencës artificiale, i përshkruar nga një personazh në film si një “parazit dixhital me vetëdije dhe vetë-mësim, që e ha të vërtetën”.
Por kohët e fundit, në botën reale, ka pasur një pikë kthese në pikëpamjen e vetëdijes së makinës, me zëra të besueshëm që shqetësohen se kjo nuk është më temë e fantastiko-shkencore. Ndryshimi i papritur është sjellë nga suksesi i të ashtuquajturave modele të mëdha gjuhësore (LLM), të cilat janë të arritshme përmes aplikacioneve në telefonat tanë, të tilla si Gemini, Chat GPT dhe DeepSeek. Aftësia e gjeneratës së fundit të LLM-ve për të zhvilluar biseda të lira dhe të gjalla ka habitur edhe projektuesit e tyre dhe disa nga ekspertët kryesorë në këtë fushë.
Midis disa mendimtarëve, ekziston një pikëpamje gjithnjë e në rritje se, ndërsa inteligjenca artificiale bëhet më e zgjuar, dritat papritmas do të ndizen brenda makinave dhe ato do të fitojnë vetëdije. Të tjerë, si Profesor Anil Seth, i cili drejton ekipin në Universitetin e Sussex, nuk pajtohen, duke e përshkruar pikëpamjen si “verbërisht optimiste dhe të nxitur nga jashtëzakonshmëria arrogante njerëzore. Ne e shoqërojmë vetëdijen me inteligjencën dhe gjuhën sepse ato shkojnë së bashku tek njerëzit. Por vetëm pse ato shkojnë së bashku tek ne nuk do të thotë se ato shkojnë së bashku në përgjithësi, për shembull tek kafshët”.
Pra, çfarë është vetëdija?
Përgjigja e shkurtër është se askush nuk e di. Kjo është shumë e qartë nga argumentet me qëllime të mira, por të fuqishme midis ekspertëve të rinj të inteligjencës artificiale në ekipin e vetë Profesor Seth-it, shkencëtarë kompjuterash, neuroshkencëtarë dhe filozofë, të cilët po përpiqen t’i përgjigjen njërës prej pyetjeve më të mëdha në shkencë dhe filozofi.
Ndërsa ka shumë pikëpamje të ndryshme në qendrën e kërkimit të vetëdijes, shkencëtarët janë të bashkuar në metodën e tyre: ta ndajnë këtë problem të madh në shumë më të vegjël në një seri projektesh kërkimore, ku përfshihet edhe Dreamachine.
Ashtu siç kërkimi për të gjetur “shkëndijën e jetës” që i bënte objektet e pajetë të vinin në jetë u braktis në shekullin e 19-të në favor të kërkimit se si funksionojnë pjesët individuale të sistemeve të gjalla, ekipi i Sussex-it tani po ndjek të njëjtën qasje ndaj vetëdijes.
Ata shpresojnë të identifikojnë modele të aktivitetit të trurit që shpjegojnë veti të ndryshme të përvojave të vetëdijshme, të tilla si ndryshimet në sinjalet elektrike ose rrjedhjen e gjakut në zona të ndryshme të trurit. Qëllimi është të shkohet përtej kërkimit të korrelacioneve të thjeshta midis aktivitetit të trurit dhe vetëdijes dhe të përpiqemi të gjejmë shpjegime për komponentët e tij individualë.
Profesor Seth, autor i librit mbi vetëdijen, Të jesh ti, shqetësohet se po ecim përpara me nxitim në një shoqëri që po riformësohet me shpejtësi nga ritmi i madh i ndryshimeve teknologjike pa njohuri të mjaftueshme të shkencës ose pa menduar për pasojat. “Ne e shohim të ardhmen siç është shkruar tashmë. Se ekziston një rrugë e pashmangshme drejt zëvendësimit të njerëzve nga mbinjerëzit”, thotë ai. “Nuk i kemi zhvilluar mjaftueshëm këto biseda – për shkak të pushtimit të mediave sociale – kryesisht në dëmin tonë. Por me inteligjencën artificiale, nuk është tepër vonë. Ne mund të vendosim se çfarë duam”, shton ai.
A është ndërgjegjësimi i inteligjencës artificiale tashmë këtu?
Megjithatë, ka disa në sektorin e teknologjisë që besojnë se inteligjenca artificiale në kompjuterët dhe telefonat tanë mund të jetë tashmë e vetëdijshme dhe duhet të trajtohet si e tillë. Google pushoi nga puna inxhinierin e softuerëve Blake Lemoine në vitin 2022 pasi ai argumentoi se chatbot-et e inteligjencës artificiale mund të ndiejnë gjëra dhe potencialisht të vuajnë.
Në nëntor 2024, Kyle Fish, drejtor i mirëqenies së inteligjencës artificiale për Anthropic, ishte bashkautor i një raporti që sugjeronte se vetëdija e inteligjencës artificiale ishte një mundësi realiste në të ardhmen e afërt. Kohët e fundit, ai i tha New York Times se besonte gjithashtu se kishte një shans të vogël (15%) që chatbot-et tashmë të kenë vetëdije.
Një arsye pse ai mendon se kjo është e mundur është se askush, madje as njerëzit që i zhvilluan këto sisteme, nuk e dinë saktësisht se si funksionojnë ato. Kjo është shqetësuese, thotë profesor Murray Shanahan, një shkencëtar i lartë në Google DeepMind dhe profesor emeritus i inteligjencës artificiale në Imperial College London. “Ne nuk e kuptojmë shumë mirë se si funksionojnë LLM-të brenda kompanisë, dhe kjo është një shkak për shqetësim”, i thotë ai BBC-së.
Sipas Profesor Shanahan, është e rëndësishme që kompanitë e teknologjisë t’i kuptojnë siç duhet sistemet që po ndërtojnë – dhe kjo është arsyeja pse studiuesit po e shqyrtojnë urgjentisht këtë çështje. “Jemi në një pozicion të çuditshëm të ndërtimit të këtyre rrjeteve tepër komplekse pa pasur një teori të mirë se si i arrijnë saktësisht këto arritje të jashtëzakonshme”, thotë ai. “Pra, të kesh një kuptim më të mirë se si funksionojnë ato do të na lejojë t’i drejtojmë ato në drejtimin që duam dhe të sigurohemi që janë të sigurta.”
“Faza tjetër në evolucionin e njerëzimit”
Pikëpamja mbizotëruese në botën e teknologjisë është se studentët e LLM-së aktualisht nuk janë të vetëdijshëm se si e përjetojmë botën, dhe ndoshta aspak. Por kjo është diçka që profesorët Lenore dhe Manuel Blum – të dy profesorë emeritus në Universitetin Carnegie Mellon në Pittsburgh, Pensilvani – besojnë se do të ndryshojë, ndoshta shumë shpejt.
Sipas Blumëve, kjo mund të ndodhë ndërsa IA dhe LLM-të gjithnjë e më shumë marrin të dhëna shqisore të drejtpërdrejta nga bota reale, të tilla si shikimi dhe prekja, përmes lidhjes së kamerave dhe sensorëve haptikë (të lidhur me prekjen), me sistemet e IA-së. Ata po zhvillojnë një model kompjuterik që ndërton gjuhën e vet të brendshme të quajtur Brainish për të lejuar që këto të dhëna shtesë shqisore të përpunohen, duke u përpjekur të replikojnë proceset që ndodhin në tru. “Ne besojmë se Brainish mund ta zgjidhë problemin e vetëdijes siç e njohim ne”, i thotë Lenore BBC-së. “Vetëdija e IA-së është e pashmangshme.”
Manueli ndan entuziazmin e gruas së tij, duke thënë se sistemet e reja që ai beson fuqimisht se do të shfaqen do të jenë “faza tjetër në evolucionin e njerëzimit”. Robotët e vetëdijshëm, beson ai, “janë pasardhësit tanë. Më vonë, makina si këto do të jenë entitete që do të jenë në Tokë dhe ndoshta në planetë të tjerë kur ne të mos jemi më këtu”.
David Chalmers – Profesor i Filozofisë dhe Neuroshkencës në Universitetin e Nju Jorkut – përcaktoi dallimin midis vetëdijes reale dhe asaj të dukshme në një konferencë në Tucson të Arizonës në vitin 1994. Ai paraqiti “problemin e vështirë” se si dhe pse ndonjë nga funksionet komplekse të trurit shkakton përvojë të vetëdijshme, siç është reagimi ynë emocional kur dëgjojmë cicërimën e një zogu.
Profesor Chalmers thotë se është i hapur ndaj mundësisë së zgjidhjes së këtij problemi të vështirë. “Rezultati ideal do të ishte ai ku njerëzimi merr pjesë në këtë burim të ri inteligjence”, i thotë ai BBC-së. “Ndoshta truri ynë përforcohet nga sistemet e inteligjencës artificiale”. Lidhur me implikimet e shkencës fantastiko-shkencore, ai vëren me ironi: “Në profesionin tim, ekziston një vijë e hollë midis shkencës fantastiko-shkencore dhe filozofisë”, thotë ai.
“Kompjuterë të bazuar në mish”
Profesor Seth, megjithatë, shqyrton idenë se vetëdija e vërtetë mund të realizohet vetëm nga sistemet e gjalla. “Mund të argumentosh fort se fuqia llogaritëse nuk është e mjaftueshme për të prodhuar vetëdije, por duhet të jesh gjallë”, thotë ai. “Në tru, ndryshe nga kompjuterët, është e vështirë të ndash atë që bëjnë nga ajo që janë. Pa këtë ndarje”, argumenton ai, “është e vështirë të besosh se truri është thjesht kompjuterë të bazuar në mish”.
Nëse intuita e Profesor Seth se jeta është absolutisht thelbësore për krijimin e vetëdijes është e saktë, atëherë teknologjia më e mundshme për ta bërë këtë të ndodhë nuk do të përbëhet nga kod kompjuterik që funksionon me silikon, por nga koleksione të vogla qelizash nervore me madhësinë e kokrrave të thjerrëzave që aktualisht po rriten në laboratorë.
Ato quhen “mini-trurinj” në raportet e medias dhe quhen “organoide të trurit” nga komuniteti shkencor, i cili i përdor ato për të hulumtuar se si funksionon truri dhe për testimin e drogës.
Një kompani australiane, Cortical Labs, në Melbourne, ka zhvilluar madje një sistem qelizash nervore në një pjatë që mund të luajë lojën sportive video Pong të vitit 1972. Ndërsa është larg të qenit një sistem i vetëdijshëm, i ashtuquajturi “truri në një pjatë” është tmerrues pasi lëviz një lopatë lart e poshtë në një ekran për të hedhur një top. Disa ekspertë besojnë se nëse vetëdija do të shfaqet, ka shumë të ngjarë të vijë nga versione më të mëdha dhe më të përparuara të këtyre sistemeve të indeve të gjalla.
Në Cortical Labs, aktiviteti i tyre elektrik monitorohet për çdo sinjal që mund të tregojë diçka si shfaqja e vetëdijes. Drejtori kryesor shkencor dhe operativ i kompanisë, Dr. Brett Kagan, është i vetëdijshëm se çdo inteligjencë e pakontrollueshme në zhvillim mund të ketë përparësi që “nuk përputhen me tonat”. Në këtë rast, ai thotë – gjysmë me shaka – se sundimtarët e mundshëm të organoideve do të ishin më të lehtë për t’u mposhtur sepse “gjithmonë ka zbardhues” për t’u derdhur mbi neuronet e ndjeshme.
Duke u kthyer në një ton më serioz, ai thotë se kërcënimi i vogël, por domethënës i vetëdijes artificiale është diçka në të cilën ai do të donte që lojtarët e mëdhenj në këtë fushë të përqendroheshin më shumë si pjesë e përpjekjeve serioze për të çuar përpara kuptimin tonë shkencor. Por, “për fat të keq, ne nuk shohim përpjekje serioze në këtë fushë”, shton ai.
Iluzioni i vetëdijes
Megjithatë, problemi më i menjëhershëm mund të jetë se si na ndikon iluzioni se makinat mund të jenë të vetëdijshme. Vetëm brenda pak vitesh, mund të jetojmë në një botë të populluar nga robotë humanoide, si dhe nga robotë të rremë që duket se janë të vetëdijshëm, sipas profesor Seth.
Ai shqetësohet se nuk do të jemi në gjendje t’i rezistojmë besimit se inteligjenca artificiale ka emocione dhe empati, gjë që mund të çojë në rreziqe të reja. “Kjo do të thotë që ne u besojmë më shumë këtyre gjërave, ndajmë më shumë të dhëna me ta dhe jemi më të hapur ndaj bindjes.”
Por rreziku më i madh nga iluzioni i vetëdijes është një “erozion moral”, thotë ai. “Do të shtrembërojë përparësitë tona morale, duke na detyruar t’i kushtojmë më shumë burime kujdesit për këto sisteme në kurriz të gjërave reale në jetën tonë”. Dhe kjo do të thotë që mund të kemi dhembshuri për robotët, por të na interesojnë më pak njerëzit e tjerë.
Kjo mund të na ndryshojë rrënjësisht, sipas profesor Shanahan. “Gjithnjë e më shumë marrëdhënie njerëzore do të replikohen në modelin e marrëdhënieve të inteligjencës artificiale, duke u përdorur si mësues, miq, kundërshtarë në lojërat kompjuterike dhe madje edhe si partnerë romantikë. Nëse kjo është një gjë e mirë apo një gjë e keqe, nuk e di, por do të ndodhë dhe ne nuk do të jemi në gjendje ta ndalojmë”, përfundon ai./ kohajuaj
