Garancitë e sigurisë për Ukrainën janë shfaqur si një çështje kyçe negociuese, ndërsa Presidenti i SHBA-së, Donald Trump, kërkon të ndërmjetësojë një marrëveshje paqeje që do t’i jepte fund luftës së Rusisë.
Presidenti ukrainas Volodymyr Zelensky ka këmbëngulur prej kohësh që Shtetet e Bashkuara dhe Evropa duhet të marrin angazhime për të penguar agresionin e mëtejshëm rus. Forma që do të marrin këto angazhime mund të ndikojë në arkitekturën e sigurisë së Evropës për dekadat e ardhshme, sipas Bloomberg.
Ukraina është dëmtuar nga dështimi i Memorandumit të Budapestit të vitit 1994, sipas të cilit Rusia, SHBA-të dhe Mbretëria e Bashkuar ofruan garanci sigurie – duke u zotuar të respektojnë integritetin territorial të Ukrainës dhe të përmbahen nga përdorimi i forcës ushtarake – në këmbim të heqjes dorë nga armët bërthamore të Kievit që trashëgoi nga Bashkimi Sovjetik i shpërbërë. Rusia i shkeli këto angazhime 20 vjet më vonë me pushtimin dhe aneksimin pasues të Gadishullit të Krimesë nga Ukraina.
Zelensky do të donte që Ukraina të bëhej përfundimisht anëtare e Organizatës së Traktatit të Atlantikut të Veriut, në mënyrë që të gëzonte mbrojtje sipas asaj që konsiderohet standardi i artë i garancive të sigurisë: Neni 5. Anëtarësimi i Ukrainës në NATO është një vijë e kuqe për Rusinë. Ndërsa zyrtarët e Shtëpisë së Bardhë kanë thënë se presidenti rus është i hapur për të lejuar një marrëveshje “të stilit të Nenit 5”, Kremlini nuk e ka konfirmuar se ky është rasti.
Trump ka thënë se pret që vendet evropiane të mbajnë mbi supe pjesën më të madhe të barrës së sigurimit të sigurisë së Ukrainës dhe se Shtetet e Bashkuara do t’i “ndihmojnë ata”. Ndërsa udhëheqësit evropianë debatojnë se çfarë janë të gatshëm të ofrojnë dhe përpiqen të bindin Shtetet e Bashkuara të mbështesin përpjekjet e tyre, Ukraina vazhdon të kërkojë integrim më të thellë rajonal, ndërsa kërkon anëtarësim në Bashkimin Evropian.
Çfarë është Neni 5 i NATO-s?
Është një angazhim i mbrojtjes kolektive, i përfshirë në Traktatin Themelues të NATO-s, i cili përcakton se një sulm i armatosur kundër një anëtari të aleancës në Evropë ose Amerikën e Veriut “do të konsiderohet një sulm kundër të gjithëve”.
Neni 5 thotë se anëtarët e NATO-s do të ndihmojnë një aleat nën sulm, individualisht ose së bashku me anëtarë të tjerë, pasi të bien dakord se situata e justifikon këtë. Çdo vend do të ndërmarrë veprime “siç e konsideron të nevojshme”. Ky angazhim synon të rrisë rreziqet për çdo agresor të mundshëm.
Klauzola e përcakton ndihmën si “përfshirë përdorimin e forcës së armatosur”, por nuk mandaton veprime automatike ushtarake, dhe NATO deklaron se përgjigja e secilit anëtar varet nga burimet e tij materiale. Formulimi i kujdesshëm i Nenit 5 rrjedh nga ngurrimi i SHBA-së në vitet 1940, kur po negociohej Traktati i Atlantikut të Veriut, për t’u përfshirë automatikisht në një luftë në Evropë.
Neni 5 ende nuk është aktivizuar në përgjigje të një sulmi ushtarak nga një shtet dhe deri më tani është përdorur vetëm një herë – pas sulmeve terroriste të 11 shtatorit 2001 në Shtetet e Bashkuara. Përgjigja e anëtarëve të NATO-s përfshinte dërgimin e avionëve për të patrulluar hapësirën ajrore amerikane dhe vendosjen e anijeve për të monitoruar Mesdheun.
Sa të mundshme janë që Ukraina të anëtarësohet në NATO?
Ukraina ka kohë që dëshiron të bashkohet me Aleancën. Në vitin 2019, ajo madje ndryshoi Kushtetutën e saj për të sanksionuar anëtarësimin në NATO, si dhe në BE, si një qëllim strategjik.
Qëndrimi aktual i NATO-s është se mbështet Ukrainën në “rrugën e saj të pakthyeshme” drejt anëtarësimit. Ajo deklaron se do ta ftojë Ukrainën të bashkohet “kur aleatët të bien dakord dhe kushtet të përmbushen” – një formulim që nuk jep asnjë afat kohor apo qartësi mbi kriteret që duhet të përmbushë Ukraina.
Për t’u anëtarësuar në NATO, një vend duhet të pranohet unanimisht nga anëtarët ekzistues. Hungaria dhe Sllovakia, të cilat kanë marrëdhënie relativisht miqësore me Rusinë, kundërshtojnë anëtarësimin e Ukrainës. Qëndrimi aktual i Gjermanisë është se kjo nuk mund të ndodhë ndërsa vendi është në luftë. Dhe Trump tha në gusht se është “e pamundur” që Ukraina të anëtarësohet në NATO.
Putini kundërshton fuqimisht anëtarësimin e Ukrainës në aleancë dhe, në përgjithësi, zgjerimin e NATO-s në lindje, drejt kufijve të Rusisë. Një pjesë e justifikimit të tij për nisjen e një pushtimi në shkallë të plotë në vitin 2022 ishte të sigurohej që Ukraina të mbetej neutrale.
Çfarë mund të përfshijë mbrojtja e Ukrainës sipas “stilit të Nenit 5”
Në fillim të vitit 2025, kryeministrja italiane Giorgia Meloni propozoi t’i ofronte Ukrainës siguri NATO-s pa pjesëmarrje të vërtetë. Ideja është rishfaqur ndërsa Shtetet e Bashkuara dhe aleatët evropianë diskutojnë garanci të mundshme sigurie.
Plani i Melonit pranon se anëtarësimi i Ukrainës në NATO nuk është i realizueshëm, por ofron një mekanizëm ndihme kolektive si opsioni më i mirë tjetër, sipas njerëzve të njohur me diskutimet që i thanë Bloomberg.
Sipas propozimit, vendet që tashmë kanë marrëveshje dypalëshe me Ukrainën do të bien dakord shpejt për reagimin e tyre në rast të një sulmi të ri rus. Ato do të vendosin brenda 24 orësh nëse do ta ndihmojnë Ukrainën. Ndihma e tyre mund të përfshijë ofrimin e mbështetjes së shpejtë dhe të qëndrueshme mbrojtëse, forcimin e ushtrisë ukrainase, ofrimin e ndihmës ekonomike dhe vendosjen e sanksioneve ndaj Rusisë.
Çfarë sigurie mund t’i ofrojë Ukrainës anëtarësimi në BE?
BE-ja ka klauzolën e vet të mbrojtjes së ndërsjellë, të përcaktuar në Nenin 42.7 të Traktatit për Bashkimin Evropian. Nëse një shtet anëtar është viktimë e agresionit të armatosur, shtetet e tjera anëtare të BE-së kanë një “detyrim për ta ndihmuar dhe mbështetur atë me të gjitha mjetet që kanë në dispozicion”.
Ky formulim është më i fortë se ai i Nenit 5, i cili i detyron anëtarët e NATO-s të marrin masat që i konsiderojnë të nevojshme.
Ashtu si në rastin e mbrojtjes kolektive të NATO-s, ndihma e ofruar nga shtetet anëtare të BE-së nuk përfshin domosdoshmërisht përdorimin e forcës së armatosur. Neni 42.7 përfshin një rezervë që u lejon vendeve si Austria dhe Irlanda të përgjigjen në një mënyrë që nuk shkel neutralitetin e tyre politik.
Klauzola e mbrojtjes së ndërsjellë e BE-së është aktivizuar vetëm një herë — nga Franca pas sulmeve terroriste të Parisit në vitin 2015.
Ndërsa perspektiva e anëtarësimit të Ukrainës në NATO duket gjithnjë e më e largët, anëtarësimi në BE është shfaqur si opsioni kryesor afatgjatë për vendin për të garantuar sigurinë e tij. Megjithatë, anëtarësimi në BE është një proces kompleks që zgjat me vite, dhe ndërsa Ukrainës iu dha “statusi i kandidatit” menjëherë pas aplikimit për t’u bashkuar me organizatën në vitin 2022, rruga e saj drejt anëtarësimit është bllokuar nga kundërshtimi i Hungarisë.
A ka marrëveshje të tjera mbrojtëse që Ukraina mund të ndjekë?
Një tjetër mundësi do të ishte që Ukraina të mbështetej në marrëveshje dypalëshe të mbrojtjes së ndërsjellë. Parandaluesi më i rëndësishëm do të ishte një marrëveshje me SHBA-në, duke pasur parasysh ndikimin e saj ushtarak dhe ekonomik, megjithëse kjo nuk ka gjasa të ndodhë ndërsa Trump është në detyrë.
Japonia nënshkroi një traktat të tillë me Shtetet e Bashkuara në vitin 1951. Ai u jep Shteteve të Bashkuara të drejtën të kenë forca ushtarake të bazuara në Japoni në këmbim të një premtimi për të mbrojtur vendin në rast të një sulmi. Marrëveshja është një gur themeli i sigurisë në Azi dhe hedh themelet për rritjen ekonomike të rajonit.
Traktati e zemëroi Trumpin gjatë mandatit të tij të parë si president i SHBA-së. Në vitin 2019, ai e dënoi atë si të njëanshëm, duke premtuar ndihmë amerikane në rast të një sulmi ndaj Japonisë, por pa e angazhuar ushtrinë japoneze për të mbrojtur SHBA-në.
A janë të gatshëm aleatët e Ukrainës të angazhohen për të dërguar trupa?
Më herët këtë vit, Franca dhe Mbretëria e Bashkuar morën iniciativën për të formuar të ashtuquajturin “Koalicion i të Gatshmëve”, i cili tani përfshin rreth 30 vende. Ata kanë hartuar plane – dhe i kanë ndarë ato me Shtetet e Bashkuara – për një “forcë sigurie” shumëkombëshe që do të vepronte si një forcë paqeruajtëse sapo të mbaronin luftimet aktuale në Ukrainë, ndërkohë që do të ndihmonte edhe në rindërtim dhe do të lehtësonte rifillimin e aktivitetit normal ekonomik. Sipas njerëzve të njohur me çështjen, rreth një duzinë vendesh do të ishin të përgatitura të kontribuonin me forca të tilla. Trump ka përjashtuar dërgimin e forcave tokësore amerikane, por ka lënë të hapur mundësinë e mbështetjes ajrore.
Aleatët e Ukrainës i drejtojnë gjithnjë e më shumë forcat e armatosura të vendit si mbrojtjen e saj kryesore. Si NATO ashtu edhe BE-ja kanë punuar për të forcuar ushtrinë e Ukrainës, përmes trajnimit dhe furnizimit me armë, dhe janë zotuar të vazhdojnë ta bëjnë këtë. Ursula von der Leyen, Presidente e Komisionit Evropian, organit ekzekutiv të BE-së, e ka quajtur këtë strategji si shndërrimin e Ukrainës në një “iriq çeliku që është i patretshëm për pushtuesit potencialë”.
NATO ka krijuar struktura për të koordinuar dërgesat e armëve dhe trajnimin nga aleatët, ndërsa BE-ja ka rritur bashkëpunimin industrial për të thelluar integrimin e industrisë mbrojtëse të Ukrainës në koalicion.
A do të pranojë Rusia garanci sigurie për Ukrainën?
Ndërsa zyrtarët amerikanë thanë pas samitit të 15 gushtit në Alaska midis Trump dhe Putin se udhëheqësi rus ishte i hapur për garanci sigurie “të stilit të Nenit 5” për Ukrainën, Kremlini nuk e ka konfirmuar publikisht se Putini ka bërë një angazhim të tillë.
Ndërkohë, Ministri i Jashtëm rus Sergei Lavrov tha se Rusia duhet të ketë një rol në marrëveshjet e sigurisë për Ukrainën dhe se Kina mund të jetë e përfshirë – diçka që Zelensky e ka përjashtuar. Në vitin 2022, Kremlini bëri thirrje për garanci sigurie që do t’u jepnin shteteve garantuese – përfshirë Rusinë dhe Kinën – të drejtën e vetos mbi ndihmën për Ukrainën në rast të një sulmi.
Çfarë pengesash të tjera ekzistojnë për vendosjen e garancive të sigurisë?
Ende nuk është e qartë se kush do t’i përballojë kostot që lidhen me garancitë, dhe disa vende mund të hezitojnë të angazhojnë fonde.
Një pengesë tjetër e madhe është mungesa e një armëpushimi që, të paktën përkohësisht, do të përcaktonte vijën e frontit midis forcave ukrainase dhe ruse. Ndërsa Trump shkoi në takimin e tij me Putinin në Alaska me qëllimin për të siguruar një marrëveshje armëpushimi, ai u largua me pikëpamjen se negociatat duhet të anashkalojnë armëpushimin dhe të kalojnë direkt në një marrëveshje paqeje. Për sa kohë që luftimet vazhdojnë, vija e frontit është fluide, duke e bërë të vështirë për planifikuesit ushtarakë të parashikojnë “pasin” dhe të kuptojnë se ku, për shembull, mund të vendosen forcat e sigurisë pasi të arrihet një armëpushim dhe një marrëveshje paqeje.
Në fund të fundit, është e vështirë të negociosh ndërsa luftimet vazhdojnë, përfundon analiza e Bloomberg.
